W XVI–XVIII wieku na ziemie polskie napłynęło wiele migrantów z dzisiejszej Belgii, Holandii, Luksemburga (czyli ówczesnych Niderlandów) oraz krajów niemieckich. Osiedlali się oni nad Wisłą, począwszy od Żuław, poprzez Dolinę Dolnej Wisły, na Kujawach kończąc. Ten ruch osadniczy nazwano kolonizacją olęderską, a przybyszów tych – olędrami lub olendrami (w różnych źródłach spotykamy obydwa nazewnictwa). Zapoczątkowany był on przez mennonitów. Kim byli, skąd wzięli się u nas i czy coś po nich zostało? Przyjrzyjmy się historii ich osadnictwa.
Zacznijmy więc od mennonitów. Jest to rodzaj wyznania chrześcijańskiego zaliczanego do protestantyzmu. Odłam ten powstał w roku 1539 w Holandii. Nazwa wywodzi się od założyciela tego wyznania – Menno Simonsa. Mennonici funkcjonują do dziś. Podstawą ich wiary jest Biblia, uznawana za nieomylne, objawione Słowo Boże. Najważniejszymi zasadami wiary mennonitów jest chrzest młodzieży od 14. roku życia, wybór pastorów przez wiernych, całkowity zakaz noszenia i używania broni, zakaz przysięgania na cokolwiek, a także zakaz sprawowania wysokich urzędów.
Olęderska chata w Luszkowie
Kuchnia w mennonickiej chacie w Chrystkowie
Mennonici przybyli do Rzeczypospolitej w końcu XVI w. W Europie Zachodniej rozpoczął się wówczas okres prześladowań religijnych, które objęły także mennonitów. Dlatego rozpoczęli poszukiwanie nowych miejsc do prowadzenia spokojnego życia. Rządzony przez Jagiellonów kraj stanowił wieloetniczną i wieloreligijną mozaikę. Na terenie państwa polsko-litewskiego żyli w zgodzie Polacy, Niemcy, Żydzi, Rusini, Tatarzy i Ormianie, a więc katolicy, protestanci, wyznawcy judaizmu, prawosławia i islamu. Polska była jednym z niewielu krajów, w którym nie było wojen religijnych. Nie bez znaczenia było też uchwalenie Konfederacji warszawskiej w 1573 r. W dokumencie tym stwierdzano, że szlachta nie będzie wszczynać wojen z pobudek wyznaniowych i zapewni pokój przedstawicielom wszystkich religii. Konfederacja warszawska była pierwszym na skalę europejską dokumentem, który wprowadzał zasady tolerancji religijnej. Przybycie mennonitów ułatwione było poprzez szerokie kontakty handlowe Polski z Europą Zachodnią. Żuławy zaś przypominały swą strukturą ich rodzime tereny znajdujące się w Holandii i północnych Niemczech. Gdańsk był prężnie działającym portem, przebiegały tędy morskie szlaki handlowe. Olędrzy, jak nikt inny, potrafili kolonizować tereny zalewowe, ponieważ wykazywali się kunsztem w osuszaniu bagien, regulacji rzek oraz innych zbiorników wodnych. Po fali wielkich powodzi z lat 1540 i 1543 Rada Miasta Gdańska wysłała do Niderlandów swoich przedstawicieli, aby znaleźli osadników, którzy mogliby zagospodarować zniszczone przez wodę wsie. Wkrótce też na Żuławach Gdańskich pojawili się mennonici, którzy nie tylko osuszyli i zagospodarowali należące do Gdańska tereny, ale ze względu na płacone podatki przynosili miastu spore dochody. Wzorem Gdańska poszli inni właściciele dóbr znajdujących się w delcie Wisły. Stąd obecność olędrów w bezpośrednim sąsiedztwie Wisły. Uprawiali bowiem ziemię, której nikt nie chciał, gdyż nie potrafiono na niej gospodarzyć. Dzięki swoim umiejętnościom osiągali z tych terenów kilkukrotnie większe zyski, niż rdzenna ludność. Hodowali też zwierzęta w tych trudnych warunkach. Oprócz Żuław i Doliny Dolnej Wisły mniejsze ich grupy osiedliły się w tamtym czasie w powiatach warszawskim, przasnyskim i berdyczowskim. Pod koniec XVIII stulecia osadnictwo mennonickie rozpoczęło się także na terenie Galicji (głównie w okolicach Lwowa). Z osadnikami olęderskimi zawierano długoterminowe umowy dzierżawy (na 40–50 lat), które potem były zazwyczaj przedłużane, tzw. emfiteuzy. Był to typ wieczystej i dziedzicznej dzierżawy bez możliwości nabycia prawa własności. Warunki tych umów różniły się w zależności od specyfiki regionu i właścicieli gruntów, ich potrzeb i poglądów. Olędrzy stworzyli kulturę o surowych obyczajach i zasadach, praca stanowiła dla nich istotną wartość. Od miejscowych zdecydowanie odróżniali się sposobem życia. Ich ubiór, pieśni, kształt i wystrój domów były wyjątkowe nawet w ówczesnej wielokulturowej Rzeczypospolitej. Odmienną mieli także kuchnię, prostą, chłopską, bazującą na lokalnych produktach i posiadającą znamiona wielu kultur. Hodowali krowy, a z mleka wytwarzali między innymi charakterystyczne sery „olęderskie”. Wiele receptur przejęli z czasem od Polaków, ale i nasze tradycje kulinarne ubogaciły się dzięki obecności tego ludu. Kuchnia mennonicka, podobnie jak żydowska, stała się mieszaniną tradycji własnych oraz przejętych od innych narodów. Jako ciekawostkę podam przykład ze Stanów Zjednoczonych, gdzie tamtejsi mennonici znają danie pod nazwą „bidgot”, w skład którego wchodzi kiszona kapusta i pulpety z ryb. Nie wyklucza się, że nazwa dania pochodzi od nazwy miasta Bydgoszcz lub polskiego bigosu.
Z czasem, oprócz menonitów, na teren Polski przybywali także migranci z innych krajów, takich jak Niemcy. Były to grupy wyznania protestanckiego, luteranie i inne, pokrewne. Na podstawie źródeł historycznych nie da się dokładnie określić, jaki był dokładny udział różnych protestanckich wyznań. Określenie olędrzy używane jest w odniesieniu do nich wszystkich. Osadników przyciągały swobody gospodarcze i wyjątkowa otwartość właścicieli ziemskich, którzy dzięki nim osiągali wyższe dochody.
Zbierając materiały do niniejszego artykułu interesowało mnie najbardziej, czy olędrzy dotarli w moje rodzinne strony, czyli na Kujawy. Na początku nie udało mi się trafić na informacje, które by potwierdzały ten fakt. Jednak dzięki uprzejmości pana Macieja Maciejewskiego, dyrektora Gminnego Ośrodka Kultury w Służewie (powiat aleksandrowski), który udostępnił mi jedną z publikacji, dowiedziałam się, iż osadnictwo olęderskie rozwinęło się w tzw. kluczu raciąskim. Były to tereny należące do biskupów włocławskich. Oprócz zarządzania diecezją, biskupi byli właścicielami dóbr ziemskich – wsi i miast położonych w różnych rejonach Polski. Posiadłości te zorganizowane były w tzw. klucze majątkowe. Kujawy zostały objęte kolonizacją olęderską nieco później niż Żuławy. Pierwszą wsią kujawską, gdzie znaleźli oni swoje miejsce, było Przyłubie koło Solca Kujawskiego. Z czasem zasiedlili tereny zalewowe nad brzegiem Wisły na odcinku od Bydgoszczy aż do okolic Nieszawy. Zajmowali między innymi takie miejscowości, jak Łęgnowo, Otorowo, Makowiska, Wielka Nieszawka, Mała Nieszawka, Rudak, Kososzyn, Brzoza. W kluczu raciąskim pierwszą wsią był Otłoczyn, potem Siarzewo, Wołuszewo, Stawki i inne. Nieco później osadnictwo dotarło także do dóbr klucza włocławskiego – olędrzy osiedlili się w Korabnikach. Osadnictwo w kluczu raciąskim wyglądało tak, iż nawet wysiedlano polskich chłopów przenosząc ich na inne, bardziej żyzne tereny, a grunty nadwiślańskie oddawano w dzierżawę olędrom. Umowy zawierane z biskupami zawierały również takie warunki, jak zakaz stawiania protestanckich świątyń, utrzymywania duchownych, nauczania religii i nieprzestrzegania świąt katolickich, co nie miało miejsca w przypadku umów zawieranych ze szlachtą lub włodarzami gmin miejskich. Biskupi tolerowali obecność innowierców na swoich ziemiach, ale ich praktyki wyznaniowe musiały ograniczyć się tylko do sfery domowej.
Na przestrzeni stuleci część tego środowiska zmuszona była do dalszej emigracji, m.in. do Rosji, Stanów Zjednoczonych, Kanady i Ameryki Południowej. Pierwsze przesiedlenia następowały po 1717 roku, po uchwaleniu przez sejm traktatu warszawskiego ograniczającego prawa dysydentów. Biskupi nie chcieli przedłużać umów z osobami innego wyznania niż katolickie. W efekcie część olędrów wyemigrowała, część pod przymusem przeszła na katolicyzm, a część prawdopodobnie uległa polonizacji. Kolejne wydarzenia historyczne, takie jak rozbiory Polski, insurekcja kościuszkowska, sekularyzacja Prus, odcisnęły swoje piętno na losach olędrów. W XIX wieku w wyniku reform uwłaszczeniowych zastąpiono długoterminowe dzierżawy pełną własnością użytkowanych gospodarstw. W czasie okupacji hitlerowskiej młodzi mennonici byli wcielani do Wehrmachtu. Osoby odmawiające służby wojskowej osadzano w obozach koncentracyjnych. Ostatnie zaś rdzenne grupy mennonickie z terenu Polski w granicach ustalonych po II wojnie światowej wydalono z terytorium państwa w drugiej połowie lat 40. XX w. Ówczesne władze polskie uznały ich bowiem za ludność niemiecką, która podlegała wysiedleniu.
Olędrzy pozostawili po sobie w Polsce zadbane wioski, schludne i funkcjonalne domostwa, a także liczne cmentarze o fantazyjnych nagrobkach (można je zobaczyć m.in. w Stogach i Karwieńskich Błotach, a w regionie Kujaw cmentarz taki znajduje się między innymi w Mursku, gmina Włocławek). Obecnie działalność mennonitów w Polsce koncentruje się wokół Fundacji „Dziedzictwo”, mającej siedzibę w Mińsku Mazowieckim. Prowadzi ona kursy języka angielskiego i organizuje spotkania poświęcone sprawom wychowania chrześcijańskiego oraz etyki. W Mińsku Mazowieckim działa również wspólnota mennonitów.
Spuściznę olędrów możemy poznać odwiedzając muzea, skanseny i inne obiekty. Między Gdańskiem a Elblągiem, na Żuławach Wiślanych powstał rowerowy Szlak Mennonitów. Podziwiać można atrakcje krajobrazowe i rozmaite obiekty kultury materialnej: od mennonickich domów podcieniowych i drewnianych chat, przez zabytkowe urządzenia hydrotechniczne, po wiatraki. W Wielkiej Nieszawce (powiat toruński) znajduje się Olenderski Park Etnograficzny. Jest on pierwszym w Polsce skansenem poświęconym temu osadnictwu. Na powierzchni ponad 5 ha zrekonstruowano olęderską wieś o najbardziej charakterystycznym układzie, tzw. rzędówkę bagienną. Znajdują się tu 3 pełne zagrody składające się z 6 zabytkowych budynków mieszkalnych i gospodarczych. Przeniesione zostały z terenu Doliny Dolnej Wisły i pochodzą z XVIII i XIX w. Natomiast w miejscowości Chrystkowo (powiat świecki) znajduje się zabytkowy drewniany budynek menonicki z 1770 roku z dwuspadowym dachem, kryty grubą warstwą trzciny. Frontową część chaty zajmuje charakterystyczny, okazały podcień; jego podporę stanowi pięć ozdobnych słupów, nad którymi góruje użytkowe piętro, wykorzystywane kiedyś jako spichlerz. Wewnątrz znajdowały się pomieszczenia mieszkalne i gospodarcze. Chata była centrum dużego gospodarstwa, na terenie którego znajdowało się kilka innych budynków gospodarczych. Od 1995 roku chata pełni funkcję Ośrodka Dydaktyczno-Muzealnego Zespołu Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego. Przy chacie odtworzono suszarnię i przechowalnię do owoców oraz założono kolekcję i szkółkę starych odmian drzew owocowych. Oprócz licznych wydarzeń kulturalno-turystycznych, stałą imprezą organizowaną w tym miejscu pod koniec czerwca jest „Weekend z mennonitami” oferujący pokaz codziennego życia, obyczajów i kultury menonickiej. Z kolei w pochodzącej z 1801 roku Nadwiślańskiej Chacie w Luszkowie (również powiat świecki) mennonicką kulturę poznamy wszystkimi zmysłami. Możemy dotknąć zgromadzonych tu zabytkowych przedmiotów codziennego użytku, wysłuchać opowieści gospodarza, skosztować tradycyjnej kuchni.
Zjawisko migracji ludności istnieje od początku dziejów ludzkości aż do czasów współczesnych. Ludy migrują w poszukiwaniu terenów zapewniających lepsze warunki życia lub gdy są prześladowane. Przykładem na to są między innymi olędrzy, którzy upodobali sobie niegdyś nasz kraj. Zapisali się w naszej historii i kulturze. Wielu ich potomków zasymilowało się z Polakami i żyje z pewnością do dziś. Żądnych wiedzy i tropicieli śladów historii zachęcam do poszukiwań i odwiedzin muzeów i skansenów. Może być to nie lada przygoda i ciekawa forma spędzenia wolnego czasu.
Tekst i fot. Anna Dykczyńska, KPODR
Opracowano na podstawie:
– „Olędrzy w kluczu raciąskim dóbr stołowych biskupów włocławskich – przyczynek do dziejów osadnictwa olęderskiego na Kujawach w XVII – XVIII wieku”, Michał Targgowski (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu), Ziemia Kujawska, t. 28, 2020,
– wilanow-palac.pl – Wojciech Marchlewski, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, Warszawa 2014, s. 116, ISBN 978-83-63580-37-7,
– mennoniciwpolsce.pl,
– parki/kujawsko-pomorskie.pl,
– bilety24.pl,
– wikipedia.pl,
– kujawsko-pomorskie.travel,
– culture.pl.