Twórczość ludowa i rękodzielnictwo to płaszczyzny, gdzie przejawia się folklor i tradycja. Okazuje się, iż mogą one stanowić dodatkowe źródło dochodu w gospodarstwach rolnych.
Przyjrzyjmy się więc bliżej tym formom przedsiębiorczości na obszarach wiejskich. Rękodzielnictwem można zajmować się rejestrując jedną z możliwych do wyboru form działalności gospodarczej, takich jak jednoosobowa działalność gospodarcza (tzw. samozatrudnienie), co w przypadku tego rodzaju przedsięwzięć zdarza się najczęściej. W tym artykule chciałabym jednak przybliżyć czytelnikom zagadnienie twórcy ludowego i wskazać na inne, poza typową działalnością gospodarczą, możliwości legalnej działalności rękodzielniczej.
Wiele osób posiada zdolności manualne i chęci do wykonywania różnych wyrobów rękodzielniczych. Obdarzeni kreatywnością twórcy czerpią przyjemność z oddawania się robótkom ręcznym, tworzenia różnego rodzaju wyrobów użytkowych i ozdobnych. Obserwuje się również modę na powrót do starych, ginących zawodów, takich jak na przykład kowalstwo. Często stają się one przedmiotem hobby, to z kolei może przerodzić się w źródło zarobkowania.
Jeżeli wyroby rękodzielnicze związane są z dziedzictwem kultury materialnej wsi – wówczas osoby je wytwarzające to twórcy ludowi. Czerpią oni ze skarbca regionalnych tradycji, tworzą oryginalne, indywidualne i niepowtarzalne dzieła, które są wizytówką danego obszaru. Istnieje wiele definicji twórcy. Skupimy się na definicji cytowanej za Stowarzyszeniem Twórców Ludowych, którego główna siedziba znajduje się w Lublinie. Jego członkami są eksperci z dziedziny etnografii, muzealnicy oraz najważniejsi – twórcy ludowi. Aby mieć status twórcy ludowego należy przejść weryfikację przeprowadzoną przez Stowarzyszenie. Organizacja ta otacza opieką prawną i merytoryczną twórców ludowych. Kim oni są definiuje Konwencja UNESCO ws. ochrony dziedzictwa kulturowego. Zawiera ona między innymi kwestie identyfikacji autentycznego twórcy ludowego (depozytariusza). Twórcą ludowym w rozumieniu Stowarzyszenia Twórców Ludowych (STL) jest osoba fizyczna, która wykonuje dzieła sztuki ludowej, umiejętności ich wykonania nabyła w drodze przekazu bezpośredniego od mistrza z regionu swego pochodzenia (obserwacji), której dzieło reprezentuje wysoki poziom mistrzostwa warsztatowego – artystycznego – i jest zgodne z tradycyjnymi kanonami charakterystycznymi dla danego regionu. Środowisko współczesnych twórców w dziedzinie kultury ludowej opowiada się za stosowaniem względem całej ich grupy terminu twórca ludowy. Wśród nich wyróżnić można w zależności od zakresu działań: artystów (np. muzyk, pisarz ludowy, malarz), rzemieślników (bednarz, kowal, stolarz, budowniczy instrumentów ludowych, plecionkarz, garncarz, tokarz, snycerz, meblarz, kuśnierz, łyżkarz, tkaczka, sitarz, krawiec itd.) oraz rękodzielników. Ci ostatni to na przykład hafciarka, koronkarka, wycinankarz, piernikarz, twórca plastyki obrzędowej (np. pisanek, palm, szopek), twórca plastyki zdobniczej (np. kwiatów z bibuły, firanek itp.). Konkretny twórca ludowy często łączy kilka dziedzin, np. jednocześnie gra na instrumencie, śpiewa i tańczy, tworzy plastykę obrzędową i zdobniczą, jest na przykład poetą ludowym i rzeźbiarzem. Z tego powodu nie można mówić o typach twórców ludowych, lecz o typach działalności twórcy ludowego. Dlatego STL certyfikuje i weryfikuje konkretne wytwory, a nie całą twórczość danej osoby. Istnieje również pojęcie twórcy profesjonalnego w dziedzinie twórczości ludowej, które odpowiada statusowi mistrza. Twórcy ludowi ubiegający się o status mistrza określani są adeptami w dziedzinie twórczości ludowej. To rozróżnienie wprowadza jasną hierarchię w środowisku osób zajmujących się twórczością ludową.
Aby przejść weryfikację najlepiej najpierw zgłosić się do najbliższego Muzeum Etnograficznego. Pracujący tam eksperci – etnograf i opiekun regionalny STL ocenią nasz dorobek, wystawią stosowną opinię i posłużą radą co do dalszej procedury weryfikacji. Następnie należy zgłosić się do STL składając odpowiedni wniosek wraz załącznikami (opinią, innymi dokumentami i wykonanymi pracami). Co jest brane pod uwagę? Między innymi dorobek kandydata, udział w konkursach, wystawach, targach, konferencjach. Oceniane są też wykonane prace pod względem zgodności z tradycją regionu. Nie jest to więc taki łatwy proces. Z pewnością nie da się go przebrnąć nie posiadając już praktyki, doświadczenia i własnego dorobku. Jednak po pozytywnym przejściu weryfikacji twórca staje się członkiem STL. Rękodzielnik zyskuje wówczas szeroko rozumianą promocję, wsparcie merytoryczne swojej działalności, możliwości uczestnictwa w wielu wydarzeniach kulturalno-targowych, wystawach. Posiadanie legitymacji STL często pozwala uzyskać preferencyjne warunki dla wystawców na różnego rodzaju imprezach targowych. Twórcy mogą w ich trakcie sprzedawać produkty w ramach tzw. sprzedaży okazjonalnej, jednak tu interpretacje kontrolerów skarbowych bywają różne i jest to kwestia uznaniowa, zależna również od wielu okoliczności. Dlatego lepiej bardziej sformalizować taką działalność. Przynależność do Stowarzyszenia daje możliwość rozliczania się z Urzędem Skarbowym w formie karty podatkowej. Na podstawie art. 23 ust 1a ustawy o zryczałtowanym podatku dochodowym, podatek w formie karty podatkowej mogą opłacać między innymi osoby fizyczne nie będące przedsiębiorcami, w tym rolnicy równocześnie prowadzący gospodarstwo rolne. Przepisy mówią, że osoby zajmujące się wytwórczością ludową i artystyczną, polegającą na wytwarzaniu wyrobów wyłącznie w sposób rękodzielniczy, przy zastosowaniu obróbki maszynowej jedynie do wstępnej obróbki surowca, mogą skorzystać z opodatkowania w formie karty podatkowej. Warunkiem jest właśnie kwalifikacja wyrobów przez Stowarzyszenie Twórców Ludowych. Działalność w tym zakresie może być wykonywana z udziałem członków rodziny, pozostających we wspólnym gospodarstwie domowym i obejmować również sprzedaż wyrobów, ich wykonywanie z materiałów powierzonych oraz naprawę. W przypadku tej formy opodatkowania wartość wpłacanego podatku dochodowego jest stała i nie odnosi się do osiąganych przychodów. W 2021 roku stawki tego podatku na usługi w zakresie wytwórczości ludowej i artystycznej wynosiły od 35,00 zł (w miejscowościach do 5 000 mieszkańców) do 77,00 zł (w miejscowościach powyżej 20 000 mieszkańców). Trzeba przyznać, że są to niewielkie pieniądze, jednak aby rozliczać się w ten sposób trzeba przejść opisaną ścieżkę weryfikacji. Ponadto prace twórcy ludowego powinny cechować się ścisłym związkiem z dziedzictwem kulturowym regionu, co jest pewnym ograniczeniem.
Tymczasem na rynku istnieje bardzo duże zapotrzebowanie na wyroby „hand made” (ręcznie robione), niekoniecznie mające związek z folklorem, tradycjami regionalnymi. Co zatem z pozostałymi rękodzielnikami, jakie istnieją dla nich rozwiązania co do rodzaju prowadzonej działalności? Jedną z nich jest sprzedaż wyrobów rękodzielniczych za pośrednictwem kół gospodyń wiejskich. KGW wpisane do rejestru prowadzonego przez Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa ma możliwość legalnego handlu i uzyskania dochodu z prowadzonej, zgodnie z Ustawą o KGW, sprzedaży, między innymi wyrobów sztuki ludowej, rękodzieła, rzemiosła ludowego i artystycznego. Sprzedaż tę powinno się ewidencjonować i rozliczać zgodnie z przepisami o KGW. Należy jednak zaznaczyć, że taka sprzedaż będzie stanowić dochód danego koła, a nie poszczególnych jego członków. Jeśli więc chcemy uzyskiwać indywidualne korzyści ze sprzedaży swoich wyrobów, powinniśmy wybrać inną formę działalności.
Może to być na przykład działalność nieewidencjonowana (nierejestrowana). Ten rodzaj zwany jest często działalnością „na próbę”. Przychody z tej działalności nie powinny przekroczyć połowy minimalnego wynagrodzenia za pracę. W 2022 roku wynagrodzenie minimalne wynosi 3 010 zł brutto, co oznacza, że z działalności nierejestrowanej możemy uzyskać do 1 505 zł brutto w danym miesiącu można podjąć tę działalność, jeśli w okresie ostatnich 60 miesięcy nie prowadziło się żadnej działalności gospodarczej. Osoby podejmujące tę działalność są zwolnione z podatku VAT ze względu na niewielki dochód. Aby stać się płatnikiem VAT sprzedaż w roku musiałaby przekroczyć 200 tys. zł, co w tym przypadku jest niemożliwe. Należy tu jednak zaznaczyć, iż istnieją pewne produkty, od których jesteśmy zobowiązani płacić podatek VAT, niezależnie od wartości sprzedaży. Towary te zostały wymienione w załączniku nr 12 do ustawy o VAT (Dz.U. z 2021 poz. 685). Chodzi tu między innymi o metale szlachetne i metale platerowane metalem szlachetnym (mogą to być na przykład posrebrzane zawieszki do kolczyków) oraz materiały do rzeźbienia pochodzenia roślinnego lub mineralnego i artykuły wytworzone z takich materiałów (wosk, stearyna, gumy, żywice). Działalności nieewidencjonowanej nie rejestrujemy w Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej (CEIDG), ale można złożyć zgłoszenie rejestracyjne VAT-R w Urzędzie Skarbowym. Jest się wówczas zaewidencjonowanym w rejestrze VAT, który w pewnym zakresie jest ogólnodostępny i uwiarygodnia przedsiębiorcę. W przypadku działalności nieewidencjonowanej nie ma jakichkolwiek obowiązków dotyczących ZUS czy KRUS. Rozliczamy się z Urzędem Skarbowym na zasadach ogólnych poprzez złożenie zeznania rocznego – PIT 36 w terminie 15 lutego – 30 kwietnia roku następnego (wiersz 9, część D „Działalność nierejestrowana”). Od kwot należnych, a nie zapłaconych nie płaci się podatku dochodowego, ale mogą one wpłynąć na przekroczenie limitu miesięcznego. Płacimy podatek dochodowy w wysokości 17% dochodu po obniżeniu go o kwotę wolną od podatku, która w 2022 roku wynosi 30 000 zł. Po przekroczeniu limitu 1 505 zł/miesiąc jest 7 dni na zarejestrowanie działalności gospodarczej w CEIDG. Prowadząc tego rodzaju działalność pamiętajmy, że na żądanie kupującego jest się zobowiązanym wystawiać rachunki. Rachunek taki powinien zawierać: nr kolejny, datę wystawienia, dane sprzedawcy i nabywcy, nazwę towaru/usługi, kwotę do zapłaty. Obowiązkowe jest również prowadzenie uproszczonej ewidencji sprzedaży. Kasa fiskalna – nie jest w tym przypadku obowiązkowa, bo nie zostanie przekroczony roczny limit sprzedaży 20 tys. zł. Przyjmując tę formę działalności nie mamy możliwości odliczenia żadnych kosztów.
Gdy rozwiniemy się i będziemy chcieli więcej sprzedawać warto pomyśleć o zarejestrowaniu działalności gospodarczej, która może przybierać różne formy.
Anna Dykczyńska, KPODR
Fot. A. Dykczyńska, W. Lisiecki