Środki spożywcze wyprodukowane lub przetworzone w warunkach domowych muszą być oznakowane zgodnie z obowiązującymi przepisami. Korzystanie z nazewnictwa produktów rolnych jest bardzo szczegółowo uregulowane i dlatego rolnicy powinni zwracać uwagę, czy dokonują sprzedaży zgodnie z normami prawa.
Spotkałam się z opinią, że konstrukcja etykiety w Rolniczym Handlu Detalicznym nie jest niczym skomplikowanym. Uważam, że odpowiedzialne podejście do tematu wymaga zaznajomienia się z najważniejszymi rozporządzeniami. Z doświadczenia wiem, że etykiety żywności produkowanej przez rolników nie są idealne albo w ogóle ich nie ma. Sytuacja taka jest niedopuszczalna i oczywiście naraża producenta na kary. Stawiając się w roli konsumenta, to na pewno większe zaufanie budzi produkt, który posiada etykietę, gdzie widoczne są chociażby podstawowe informacje.
Instytucje nadzorujące i kontrolujące
Bezpośredni nadzór nad produkcją żywności w Rolniczym Handlu Detalicznym sprawują Państwowa Inspekcja Weterynaryjna oraz Państwowa Inspekcja Sanitarna. Należy jednak pamiętać, że wszystkie podmioty wprowadzające na rynek produkty żywnościowe podlegają również nadzorowi Inspekcji Jakości Handlowej Artykułów Rolno Spożywczych. Inspekcja ta od roku 2017 sprawuje również kontrolę nad żywnością produkowaną przez rolników w ramach Rolniczego Handlu Detalicznego. Kontrola może obejmować:
– sprawdzenie dokumentów umożliwiających identyfikację artykułu rolno-spożywczego,
– atestów jakościowych, wyników badań laboratoryjnych,
– sprawdzenie opakowania, oznakowania, prezentacji,
– warunków przechowywania i transportu,
– oględziny artykułu rolno-spożywczego, pobranie próbek oraz ich ocena lub badanie laboratoryjne.
Zatem rolnik może być poddany takiej kontroli, a kontrola w pierwszej kolejności obejmuje znakowanie produktów spożywczych, czyli etykietę.
Najważniejszym aktem prawnym regulującym kwestie znakowania jest Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1169/2011 z dnia 25 października 2011 r. w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żywności ma zastosowanie do podmiotów działających na rynku spożywczym na wszystkich etapach łańcucha żywnościowego, na których ich działania dotyczą przekazywania konsumentom informacji na temat żywności. Dotyczy ono również Rolniczego Handlu Detalicznego oraz wszelkich środków spożywczych wyprodukowanych w warunkach domowych wprowadzanych do obrotu.
Etykieta środków spożywczych musi zawierać informacje umożliwiające identyfikację wyprodukowanej żywności oraz nie może wprowadzać konsumenta w błąd. Odnosi się także do prezentacji, reklamy żywności (dotyczy kształtu, wyglądu lub sposobu pakowania) oraz sposobu jej eksponowania. Obowiązkowe informacje na temat żywności muszą być umieszczone bezpośrednio na opakowaniu lub załączonej do niego etykiecie. Sposób znakowania jest uzależniony od rodzaju środka spożywczego oraz od formy wprowadzania go do obrotu, tj. sprzedaż na wagę lub w opakowaniu. Wymagane informacje, dotyczące środków spożywczych sprzedawanych bez opakowania muszą być dostępne w miejscu sprzedaży na wywieszce dotyczącej danego środka spożywczego lub w inny sposób, w miejscu dostępnym bezpośrednio konsumentowi finalnemu. Przyda się tutaj jedna definicja, co to jest „żywność opakowana”? Jest to „każda pojedyncza sztuka przeznaczona do prezentacji konsumentowi finalnemu, stanowi produkt i opakowanie, w które został on zapakowany przed oferowaniem na sprzedaż, zawartość nie może być zmieniona bez otwarcia lub zmiany opakowania”. Definicja nie obejmuje żywności pakowanej w miejscu sprzedaży na życzenie konsumenta lub pakowanej do bezpośredniej sprzedaży!
Rzetelne informowanie
Informacje na temat żywności nie mogą wprowadzać w błąd, co do właściwości środka spożywczego, a w szczególności co do jego charakteru, tożsamości, właściwości, składu, ilości, trwałości, kraju lub miejsca pochodzenia, metod wytwarzania lub produkcji. Nie można przypisywać środkowi spożywczemu działania lub właściwości, których on nie posiada. Niedozwolone jest sugerowanie, że środek spożywczy ma szczególne właściwości, gdy w rzeczywistości wszystkie podobne środki spożywcze mają takie same cechy. Nie można sugerować poprzez wygląd, opis lub prezentacje graficzne, że chodzi o określony środek spożywczy lub składnik, mimo że w rzeczywistości komponent lub składnik naturalnie obecny lub zwykle stosowany w danym środku spożywczym został zastąpiony innym komponentem.
Wyróżnić możemy trzy kategorie informacji zamieszczanych na opakowaniach środków spożywczych:
– informacje obligatoryjne, które zgodnie z przepisami muszą pojawić się na wszystkich produktach żywnościowych,
– informacje warunkowo obligatoryjne, które w zależności np. od kategorii żywności mogą być dobrowolne lub obligatoryjne np. wartość odżywcza, ta informacja nie jest obowiązkowa w RHD,
– informacje dobrowolne, które pojawiają się na opakowaniu w zależności od woli producenta.
Konstrukcja etykiety w Rolniczym Handlu Detalicznym
Nazwa jest ważna.
Nazwa produktu powinna odpowiadać nazwie ustalonej w przepisach prawa żywnościowego dla danego rodzaju produktów żywnościowych. Jeśli nie ma odpowiednich regulacji prawnych dotyczących nazewnictwa powinno stosować się nazwy zwyczajowe (np. kaszanka). Nazwa środka spożywczego może być uzupełniona o informacje opisowe, gdyby zachodziła okoliczność mylenia danego środka spożywczego z innym obecnym na rynku i powodowałaby wprowadzenie w błąd konsumentów (np. tłuszcz do smarowania).
Nazwie środka spożywczego w określonych okolicznościach muszą towarzyszyć dodatkowe informacje. Oto kilka przykładów. Jeżeli produkt został poddany procesom fizycznym dodajemy informację: „sproszkowany”, „wędzony”. Konieczna jest informacja o obecności substancji słodzących: „zawiera substancję słodzącą”. W przypadku, gdy składniki, których normalnego stosowania lub naturalnej obecności oczekują konsumenci, zostały zastąpione innym składnikiem, oprócz wykazu składników podaje się jasne wskazanie, że ten składnik został użyty w ramach częściowego lub całkowitego zastąpienia.
Wykaz składników.
Wykaz składników rozpoczyna się (jest poprzedzony) wyrazem „składniki” lub zawiera ten wyraz, np. „wykaz składników”. Składniki środka spożywczego wymienia się w malejącej kolejności ich masy w momencie ich użycia przy wytwarzaniu tego środka. Składniki stanowiące mniej niż 2% produktu gotowego mogą być wymienione w dowolnej kolejności po pozostałych składnikach.
Żywność wytwarzana przez rolników w większości przypadków składa się ze składników naturalnych. Należy jednak pamiętać, że gdyby do produkcji zostały użyte substancje dodatkowe, należy je wymienić na etykiecie. Oprócz nazwy substancji dodatkowej lub jej numeru „E”, w oznakowaniu produktu należy podać zasadniczą funkcję technologiczną, jaką spełnia ta substancja w danym produkcie żywnościowym (np. przeciwutleniacz, regulator kwasowości). W przypadku, gdy w skład produktu wchodzi jeden lub więcej następujących barwników: E 110, E 104, E 122, E 129, E 102, E 124, w wykazie składników produktu powinna zostać zamieszczona informacja o treści: nazwa lub numer E oraz napis „może mieć szkodliwy wpływ na aktywność i skupienie uwagi u dzieci”.
Wykaz składników nie jest konieczny w przypadku:
– świeżych owoców i warzyw,
– octu uzyskanego wyłącznie z jednego podstawowego produktu metodą fermentacyjną, pod warunkiem, że nie zostały dodane żadne inne składniki;
– sera, masła, fermentowanego mleka i śmietany, do których nie zostały dodane składniki inne niż przetwory mleczne, enzymy spożywcze i kultury drobnoustrojów niezbędne do produkcji lub, w przypadku sera innego niż ser świeży i ser topiony, sól potrzebna do jego produkcji;
– środka spożywczego zawierającego jeden składnik, gdy: nazwa środka spożywczego jest identyczna z nazwą składnika; lub nazwa środka spożywczego umożliwia wyraźne zidentyfikowanie charakteru składnika
Alergeny, składniki wywołujące reakcje nietolerancji.
Wymieniając składniki alergenne obecne w produkcie gotowym (bez względu na to, czy pełnią one funkcję w wyrobie gotowym czy też nie), podmioty działające na rynku spożywczym muszą wyróżnić nazwę substancji lub produktu, która odpowiada nazwie wymienionej w załączniku II rozporządzenia (WE) 1169/2011. Oto niektóre z nich: zboża zawierające gluten, jaja, orzeszki ziemne, soja, mleko, seler, gorczyca, nasiona sezamu. Nazwa składnika alergennego powinna być podkreślona za pomocą pisma wyraźnie odróżniającego ją od reszty wykazu składników np. za pomocą czcionki, stylu lub koloru pisma. Nie trzeba wymieniać alergenów, jeżeli produkt jest alergenem, np. mleko.
Zawartość netto.
Ilość netto produktu w opakowaniu, w zależności od konsystencji danego produktu, wyraża się w jednostkach: objętości – w przypadku konsystencji płynnej; masy – w przypadku konsystencji stałej, półpłynnej, mazistej, stanowiącej mieszaninę stałej i płynnej.
Data minimalnej trwałości a termin przydatności do spożycia
Termin przydatności do spożycia pojawia się, kiedy środek spożywczy z mikrobiologicznego punktu widzenia szybko się psuje i po krótkim czasie może stanowić zagrożenie dla bezpieczeństwa i zdrowia ludzi. Wtedy na opakowaniu wymagany jest napis: „Należy spożyć do…” – sama data albo odesłanie do miejsca, gdzie jest podana na etykietowaniu.
Datę minimalnej trwałości stosuje się do produktów nie stanowiących zagrożenia mikrobiologicznego po upływie określonego okresu czasu/daty. Wymagane określenie „Należy spożyć przed…”, gdy data zawiera oznaczenie dnia. Jeżeli trwałość nie przekracza 3 miesięcy – podajemy dzień i miesiąc. „Należy spożyć przed końcem…” w innych przypadkach. Gdy trwałość przekracza 3 miesiące, lecz nie przekracza 18 miesięcy – oznacza się miesiąc. Przy trwałości powyżej 18 miesięcy – podajemy tylko rok.
Dane identyfikujące producenta.
Na opakowaniu należy umieścić dane rolnika, który wyprodukował środek spożywczy: imię, nazwisko, nazwę, pod którą osoba ta wykonuje działalność oraz jej adres. Konsument w ten sposób uzyskuje informację o producencie i może się do niego zwrócić o dostarczenie następnych wyrobów. W przypadku żywności pochodzenia zwierzęcego wskazane jest podanie nr weterynaryjnego.
Warunki przechowywania.
Jeżeli środki spożywcze wymagają szczególnych warunków przechowywania lub warunków użycia, należy podać je na etykiecie. Aby umożliwić odpowiednie przechowywanie lub użycie żywności po otwarciu opakowania, w stosownych przypadkach podaje się warunki przechowywania lub termin przydatności do spożycia (np. informacja „po otwarciu opakowania należy przechowywać w lodówce”, „przechowywać w temp. od+2 do +8oC”).
Oznaczenie partii produkcyjnej.
Jest to informacja umożliwiająca identyfikację produktu z danej partii produkcyjnej, ważna szczególnie w przypadku żywności z dłuższą datą minimalnej trwałości, np. sery długodojrzewające. W przypadku wykrycia nieprawidłowości, np. niedopuszczalnej bakterii, w nieoznaczonej partii, ze sprzedaży wycofywane są wszystkie produkty. Czy warto? Skoro wystarczy umieścić napis: „Termin przydatności jest jednocześnie nr partii”. W przypadku produkcji żywności na małą skalę, tak jak to ma miejsce w Rolniczym Handlu Detalicznym, nr partii może być tożsamy z datą produkcji lub terminem przydatności do spożycia.
Informacja o wartości odżywczej – w RHD nie wymagana.
Żywność, w tym żywność wytwarzana ręcznie, dostarczana bezpośrednio przez wytwórcę w małych ilościach konsumentowi finalnemu lub miejscowym placówkom handlu detalicznego bezpośrednio zaopatrującym konsumenta finalnego jest zwolniona z wymogu przedstawiania obowiązkowej informacji o wartości odżywczej. Jednak bardziej świadomi konsumenci takiej informacji oczekują, dlatego to producent powinien ponownie zastanowić się czy warto?
Zawartość alkoholu w napojach o zawartości alkoholu ponad 1,2%.
W RHD nie można produkować wyrobów alkoholowych, jeżeli w przyszłości będzie to możliwe, informacja taka będzie musiała znaleźć się na etykiecie.
Kraj lub miejsce pochodzenia.
Należy podać na etykiecie: miodu, świeżego mięsa, świeżych owoców i warzyw, jeśli do produkcji ciasta używa się miodu, wtedy nie ma konieczności podawania skąd ten miód pochodzi. W pozostałych wyrobach podanie kraju pochodzenia nie jest obowiązkowe. Ogólna zasada jest taka, informacja ta jest konieczna w sytuacji, gdy zaniechanie wskazania miejsca pochodzenia mogłoby wprowadzać w błąd konsumenta co do rzeczywistego kraju, z którego pochodzi. Surowiec do produkcji żywności w RHD w 50% musi pochodzić z gospodarstwa, a w większości przypadków pochodzi w 100%, dlatego podawanie kraju pochodzenia nie jest konieczne.
Prezentacja.
Informacje te są ważne w przypadku, gdy etykieta składa się z dwóch części np. z dwóch stron słoika. W tym samym polu widzenia musi być umieszczona nazwa żywności, ilość netto żywności. Wartość odżywcza, jeżeli występuje na etykiecie (wartość energetyczna, a także ilość tłuszczu, kwasów tłuszczowych nasyconych, węglowodanów, cukrów, białka oraz soli) musi zostać zaprezentowana w jednym polu widzenia.
Niektóre elementy obowiązkowej informacji żywieniowej można powtórzyć na opakowaniu, w głównym polu widzenia (zwanym powszechnie „przodem opakowania”), stosując jeden z następujących formatów:
– wartość energetyczna, lub
– wartość energetyczna, a także ilość tłuszczu, kwasów tłuszczowych nasyconych, cukrów oraz soli.
Wysokość czcionki użyta w napisach na opakowaniach nie może być mniejsza niż 1,2 mm. Tylko na bardzo małych opakowaniach, gdzie największa powierzchnia do umieszczenia informacji jest mniejsza niż 80 cm2 wysokość czcionki może wynosić 0,9 mm.
Na koniec ciekawostka. Czy wiedzą Państwo co to jest „czysta etykieta”? Jest to pojęcie używane raczej potocznie, którego nie wymaga prawo. Często słyszę o „czystej etykiecie” z ust świadomych konsumentów oraz producentów, którzy dbają o jakość. Etykieta jest „czysta”, gdy produkt posiada krótki, prosty, naturalny skład, gdy nie posiada niezliczonej ilości „E”. Czystą etykietą mogą poszczycić się rolnicy wytwarzający żywność w ramach Rolniczego Handlu Detalicznego. Wynika to z tradycyjnych metod wytwarzania, naturalnego składu produktu. Oto przykłady: jogurt składa się z mleka i żywych kultur bakterii, powidła składają się ze śliwek z ewentualnym dodatkiem cukru. Wszystkie inne dodatki powodują, że etykieta przestaje być „czysta”.
Tekst przygotowany na podstawie podstaw prawnych znakowania w UE i Polsce.
Rozporządzenie (WE) nr 178/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 28 stycznia 2002 r. ustanawiające ogólne zasady i wymagania prawa żywnościowego, powołujące Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności oraz ustanawiające procedury w zakresie bezpieczeństwa żywności.
Rozporządzenie (WE) nr 853/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. ustanawiające szczególne przepisy dotyczące higieny w odniesieniu do żywności pochodzenia zwierzęcego.
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1169/2011 z dnia 25 października 2011 r. w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żywności (…).
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1308/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r. ustanawiające wspólną organizację rynków produktów rolnych.
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1333/2008 z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie dodatków do żywności.
Ustawa z dnia 21 grudnia 2000 roku o jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych.
Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 23 grudnia 2014 roku w sprawie znakowania poszczególnych rodzajów środków spożywczych.
Beata Chełminiak
Kujawsko-Pomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego