Projekt ustawy o zmianie ustawy o spółdzielniach socjalnych oraz niektórych innych ustaw powstał w Ministerstwie Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej. Przeszedł już fazę konsultacji (zakończyły się w marcu 2017 r.). Prawdopodobnie (taką nadzieję mają autorzy) trafi do Sejmu przed wakacjami. Musi jednak zostać jeszcze zakaceptowany przez Radę Ministrów.
Ustawa z 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych dotyczy niemal 1400 podmiotów – tyle jest w Polsce spółdzielni socjalnych (dane z Krajowego Rejestru sądowego z końca 2016 r.). Ocenia się, że działa ok. 2/3 zarejestrowanych podmiotów. To nie pierwsza nowelizacja ustawy, ale na pewno jedna z poważniejszych, choćby ze względu na ilość i zakres proponowanych zmian (uzasadnienie wylicza, że jest ich 28; w wyliczeniu nie uwzględniając przy tym zmian o charakterze porządkującym i doprecyzowującym).
Organizacje tworzą spółdzielnie socjalne
Spółdzielnie socjalne łączą cechy przedsiębiorstwa i organizacji pozarządowej. Działają na rzecz reintegracji zawodowej i społecznej osób wykluczonych np. bezrobotnych, bezdomnych, niepełnosprawnych. Pierwotnie mogły być powoływane do życia tylko przez takie osoby. Z czasem przepisy zaczęto liberalizować. Ważna zmiana nastąpiła w 2009 r. Od tego czasu spółdzielnie socjalne mogą zakładać organizacje pozarządowe (a także jednostki samorządu terytorialnego i kościelne osoby prawne).
Spółdzielnie socjalne mogą prowadzić płatną i nieodpłatną statutową działalność pożytku na zasadach określonych w ustawie o pożytku, a także korzystać z pomocy wolontariuszy (również na zasadach z ustawy pożytkowej). Mogą też konkurować z fundacjami i stowarzyszeniami w konkursach na realizacje zadań publicznych.
Ile osób może założyć spółdzielnię socjalną
Spółdzielnie socjalne zakładają osoby fizyczne lub osoby prawne (w tym NGO). Kiedy robią to osoby fizyczne musi być ich pięć. W projekcie proponuje się, żeby wystarczyły trzy. Taka trzyosobowa spółdzielnia będzie musiała w ciągu 12 miesięcy przyjąć w poczet członków kolejne dwie osoby i to z kręgu wykluczonych (chodzi o osoby wymienione w art. 4 ust. 1 ustawy czyli osoby bezrobotne, osoby, o których mówi ustawa o zatrudnieniu socjalnym, osoby niepełnosprawne, a także – od niedawna – osoby do 30. roku życia oraz po ukończeniu 50. roku życia, bez zatrudnienia i posiadające status osoby poszukującej pracy).
Będzie to kolejna nowelizacja, która wprowadza ułatwienia o takim charakterze. Przypomnijmy, że w 2006 r. wszyscy członkowie założyciele spółdzielni (w minimalnej liczbie 5.) musieli być osobami wykluczonymi (osobami bezrobotnymi, osobami niepełnosprawnymi oraz osobami opisywanymi przez ustawę o zatrudnieniu socjalnym). Z czasem zorientowano się, że tak zdefiniowany krąg założycieli bardzo utrudnia start spółdzielni, więc poszerzono go o osoby niezagrożone wykluczeniem, pod warunkiem, że nie stanowią one nie więcej niż 50% ogólnej liczby założycieli. W 2015 r. poszerzono też listę wykluczonych (z art. 4 ust. 1) osoby niezatrudnione, poszukujące pracy do 30 oraz po 50 r. ż. (czyli z wyłączeniem 30 i 40 latków). W 2017 r. znów postuluje się obniżenie poprzeczki.
Członkowie spółdzielni – nie tylko wykluczeni
Członkami spółdzielni będą mogły zostać osoby inne niż podlegające wykluczeniu. Teraz też jest to możliwe, ale pod pewnymi warunkami – o jednym, proporcji wykluczonych do niewykluczonych, wspomnieliśmy już wyżej. Trzeba też wykazać, że taki członek posiada kwalifikacje konieczne w działaniu spółdzielni, których nie posiadają pozostali członkowie.
„Wyeliminowana została konieczność posiadania szczególnych kwalifikacji przez osoby, które nie należą do katalogu osób zagrożonych wykluczeniem społecznym wskazanym w ustawie. Powyższa zmiana przepisu uelastycznia zasady nabywania członkostwa w spółdzielni socjalnej przez osoby niezagrożone wykluczeniem społecznym”.
(fragment uzasadnienia)
Proponuje się również stworzenie mechanizmów zachęcających pracowników spółdzielni (kadrę spółdzielni mogą tworzyć nie tylko członkowie) do tego, aby z czasem stawali się oni członkami i współuczestniczyli w zarządzaniu podmiotem. Zmiany zmierzają do tego, żeby nawet w przypadku, kiedy pracownicy nie są członkami (np. w spółdzielniach zakładanych przez osoby prawne), angażować ich w decydowanie o losie przedsiębiorstwa.
Inne ułatwienia dla spółdzielców
Ustawa proponuje również szereg innych ułatwień, które mają rozwiązać zidentyfikowane problemy, z którymi borykają się obecnie spółdzielnie socjalne. Do tych ułatwień należy np. uelastycznienie zasad podziału nadwyżki bilansowej czy doprecyzowanie kwestii dotyczących zatrudnienia zarządu.
Znaczna ilość zmian ma na celu ujednolicenie praktyk, którymi kierują się obecnie instytucje oferujące wsparcie spółdzielcom (głównie powiatowe urzędy pracy). Mimo ustawowego określenia jakie formy pomocy przysługują spółdzielniom i ich poszczególnym członkom, zasady stosowania tych przepisów nie są jednolite.
Jednocześnie proponuje się poszerzenie wybranych instrumentów np. wsparcia w postaci środków na podjęcie działalności gospodarczej w formie spółdzielni (poszerzenie kręgu uprawnionych i zwiększenie kwoty). Nowelizacja wprowadzi też nowe rodzaje pomocy, np. jednorazowe wsparcie na utworzenie miejsca pracy dla skierowanej osoby niepełnosprawnej będącej jednocześnie osobą bezrobotną lub poszukującą pracy.
Spółdzielnie socjalne utworzą konsorcja
Spółdzielniom socjalnym nigdy nie było łatwo konkurować z firmami komercyjnymi. Zwiększały jednak swój potencjał finansowy i organizacyjny, łącząc siły dla realizacji konkretnych przedsięwzięć. Autorzy nowelizacji postanowili zapisać ten mechanizm w ustawie, aby zmobilizować spółdzielców do tego typu działań oraz stworzyć ich ramy, ułatwiając tym samym podjęcie wyzwania.
Ustawa określi więc co powinna zawierać umowa konsorcjum, jak liczony jest jego potencjał finansowy, oraz zasady udziału w konsorcjum podmiotów innych niż spółdzielnie socjalne.
„Powyższa regulacja jest istotna z punktu widzenia wspólnego występowania w zamówieniach publicznych oraz zapytaniach ofertowych, nieobjętych przepisami ustawy z dnia 29 stycznia 2004 r. – Prawo zamówień publicznych (…); wspólnego organizowania sieci produkcji, handlu i usług oraz promocji w celu zwiększenia potencjału gospodarczego konsorcjum i jego rozwoju (…)” – wyjaśniają autorzy w uzasadnieniu projektu ustawy.
Pierwsza lustracja spółdzielni w drugim roku działania
Jeśli propozycje zawarte w projekcie ustawy wejdą w życie, spółdzielnie socjalne, które powstały przy zaangażowaniu środków publicznych będą musiały poddać się lustracji (to obowiązek zapisany w prawie spółdzielczym) w terminie 6 miesięcy od dnia zatwierdzenia sprawozdania finansowego za pierwszy rok działalności. W tym punkcie ustawa będzie bardziej rygorystyczna niż dotychczas. Autorzy przedłożenia tłumaczą to zarówno troską o finanse państwa, jak i chęcią poprawy funkcjonowania samych spółdzielni.
„Uzasadnieniem skrócenia terminu pierwszej lustracji z 3 lat do 6 miesięcy po zakończeniu roku obrotowego jest fakt, iż nowo powstała spółdzielnia socjalna dysponując otrzymanymi środkami publicznymi, zobowiązana jest wydatkować je w sposób zgodny z biznesplanem, a co więcej, zobowiązuje się spełnić dodatkowe warunki związane z trwałością utworzonego podmiotu i miejsc pracy”.
(fragment uzasadnienia)
Lustracja postrzegana jest tu jako forma wsparcia spółdzielców. Co prawda oznacza dla nich dodatkowe koszty, ale polega też na udzielaniu spółdzielni „organizacyjnej i instruktażowej pomocy w usuwaniu stwierdzonych nieprawidłowości oraz w usprawnieniu jej działania”. Z tej perspektywy im szybciej pomoc taka trafi do spółdzielnie, tym lepiej.
Ustawa ma wejść w życie 14 dni od dnia publikacji. Trudno jednak w tym momencie przewidzieć jak potoczą się prace nad nowelizacją i czy zmienione przepisy zaczną obowiązywać jeszcze w tym roku.
TEKST PROJEKTU (format docx), wersja z 7 marca 2017 r., na legislacja.rcl.gov.pl
Opracowała: Justyna Lesiewicz